Η αρμενοκυπριακή κοινότητα Կիպրահայ գաղութը

Transcript

1 Η αρμενοκυπριακή κοινότητα Կիպրահայ գաղութը Αλέξανδρος-Μιχαήλ Χατζηλύρας Ալեքսանդր-Միքայէլ Հաճիլիրաս Παρασκευή, 5 Ιουνίου 2009 Ուրբաթ, 5 Յունիս 2009ին

2 Βυζαντινή περίοδος Η πρώτη επιβεβαιωμένη παρουσία Αρμενίων στην Κύπρο χρονολογείται στο έτος 578 μ.χ., όταν αιχμάλωτοι από την Αρζανήνη (Աղձնիք) μεταφέρθηκαν στην Κύπρο από το στρατηγό Μαυρίκιο τον Καππαδόκη. Οι Αρμένιοι αυτοί φαίνεται πως υπηρέτησαν το Βυζάντιο ως μισθοφόροι στρατιώτες και ακρίτες, και ίδρυσαν τα χωριά Αρμενοχώρι, Αρμίνου, Κορνόκηπος, Πατρίκι, Πλατάνι και Σπαθαρικό, ίσως και το Μούσερε. Περισσότεροι Αρμένιοι έφθασαν στην Κύπρο: κατά τη βασιλεία του αρμενικής καταγωγής Αυτοκράτορα Ηράκλειου ( ), για πολιτικούς λόγους. κατά την εποχή του Καθόλικου Հովհաննես Օձնեցի ( ), για εμπορικούς λόγους. Μετά την απελευθέρωση του νησιού από τις αραβικές επιδρομές από τον πατρίκιο Νικήτα Χαλκούτζη (965), για στρατιωτικούς λόγους. Μεταξύ , όταν ο Αυτοκράτορας Ιωάννης Β ο Κομνηνός μετέφερε ολόκληρο τον πληθυσμό της αρμένικης πόλης Թիլ Համտւն. Το 1185, μετά το γάμο του κυβερνήτη Ισαάκιου Κομνηνού με την κόρη του Αρμένιου πρίγκηπα της Κιλικίας Թորոս Բ, για πολιτικοστρατιωτικούς λόγους.

3 Βυζαντινή περίοδος Κατά τη μεσοβυζαντινή περίοδο, στην Κύπρο υπηρέτησαν Αρμένιοι στρατηγοί και κυβερνήτες, όπως ο Αλέξιος (868), ο Βασίλειος(965), ο Վահրամ (965) και ο Լեւոն ( ), ο οποίος και ανέλαβε το κτίσιμο της βασιλικής του Αγίου Λαζάρου στη Λάρνακα. Η βασιλική του Αγίου Λαζάρου στη Λάρνακα φαίνεται πως ήταν αρμένικη εκκλησία το 10 ο αιώνα, ενώ κατά τη Φραγκοκρατία και την Ενετοκρατία χρησιμοποιόταν από Αρμένιους Καθολικούς, με την ονομασία Սուրբ Ղազար. Στους εξωτερικούς τοίχους της εκκλησίας είχαν βρεθεί αρμένικες επιγραφές από διάφορους περιηγητές. Λόγω των πολυάριθμων Αρμενίων που διέμεναν στην Κύπρο, ο Καθόλικος Խաչիկ Ա ίδρυσε Αρμένικη Μητρόπολη στη Λευκωσία το 973. Από τότε, έχουμε μια λίστα περίπου 70 προκαθήμενων της Αρμενικής Μητρόπολης Κύπρου, προερχόμενων κυρίως από την Κιλικία και την Ιερουσαλήμ. Μερικοί από τους Επισκόπους αυτούς συμμετείχαν σε σημαντικές εκκλησιαστικές συνόδους, όπως ο Թադէոս (1179) και ο Նիկողայոս (1307). Στο γάμο του Βασιλιά της Αγγλίας, Ριχάρδου του Λεοντόκαρδου, με την πριγκήπισσα Βερεγγάρια της Ναβάρρας, το Μάιο του 1191 στη Λεμεσό, ο Βασιλιάς της Κιλικίας Լեւոն Բ ήταν ο κουμπάρος του ζευγαριού.

4 Φραγκοκρατία ( ) 1489) Μετά την αγορά της Κύπρου από τον τιτουλάριο Βασιλιά της Ιερουσαλήμ Guy de Lusignan το 1192, μεγάλος αριθμός Αρμενίων και άλλων λαών από τη Δυτική Ευρώπη και το Λεβάντε μετανάστευσαν στην Κύπρο. Στους πολυάριθμους ευγενείς, ιππότες, πολεμιστές και αστούς δόθηκαν φέουδα, τιμάρια, γαίες, αξιώματα και προνόμια. Λόγω της εγγύτητάς τους, των εμπορικών τους δεσμών, και μιας σειράς βασιλικών και αριστοκρατικών γάμων, το αρμένικο Βασίλειο της Κιλικίας και το φράγκικο Βασίλειο της Κύπρου συνδέθηκαν αλληλένδετα μεταξύ τους. Αρμένιοι από την Κιλικία αναζήτησαν καταφύγιο στην Κύπρο μετά την Πτώση της Ιερουσαλήμ (1267), την Κατάκτηση της Άκρας (1291), την επίθεση των Σαρακηνών (1322), τις επιθέσεις των Μαμελούκων (1335 και 1346), αλλά και την κατάκτηση της Κιλικίας από τους Οθωμανούς (1403 και 1421). Το 1375, ο τελευταίος Βασιλιάς της Κιλικίας, Լեւոն Ե, διέφυγε στην Κύπρο λόγω της συνεχούς παρακμής του βασιλείου του. Μετά το θάνατό του το 1396, ο τίτλος του και τα προνόμιά του μεταφέρθηκαν στο Βασιλιά της Κύπρου, Jacques I de Lusignan, στον καθεδρικό ναό της Αγίας Σοφίας στη Λευκωσία.

5 Φραγκοκρατία και Ενετοκρατία Κατά τη Φραγκοκρατία και την Ενετοκρατία υπήρχαν αρμένικες εκκλησίες στη Λευκωσία, την Αμμόχωστο, το Σπαθαρικό και τον Κορνόκηπο. Εκτός από την Επισκοπή στη Λευκωσία υπήρχε και Επισκοπή στην Αμμόχωστο, η οποία ιδρύθηκε το 12 ο αιώνα. Στη Λευκωσία οι Αρμένιοι είχαν τη δική τους συνοικία, με το όνομα Αρμενία ή Αρμενογειτονιά, ενώ στην Αμμόχωστο ζούσαν γύρω από τη συριακή ενορία. Αρκετοί από αυτούς ασχολούνταν με το εμπόριο. Η Αρμενική ήταν μια από τις έντεκα επίσημες γλώσσες γλώσσες του φράγκικου Βασιλείου της Κύπρου και μία από τις πέντε επίσημες γλώσσες της Ενετοκρατίας. Αρμένιοι πολέμησαν κατά των Σαρακηνών (1425) και των Μαμελούκων (1426), όταν επιτέθηκαν στην Κύπρο. Το άλλοτε κοπτικό μοναστήρι του Αγίου Μακαρίου κοντά στη Χαλεύκα, το γνωστό Մակարավանք, περιήλθε στην κατοχή των Αρμενίων πριν το Επίσης, πριν από το 1504 το βενεδικτινό μοναστήρι Notre Dame de Tyre, στο οποίο υπηρέτησαν αρκετές Αρμένισσες μοναχές, έγινε αρμένικη εκκλησία. Υπήρχαν και μερικοί Καθολικοί Αρμένιοι στη Λευκωσία και στο αββαείο του Μπέλλα-Πάις.

6 Τουρκοκρατία ( ) 1878) Κατά την κατάκτηση του νησιού από τους Οθωμανούς ( ), στρατολογήθηκαν περίπου Οθωμανοί Αρμένιοι τεχνίτες. Όσοι επέζησαν παρέμειναν στην Κύπρο, κυρίως στην πόλη της Λευκωσίας. Ως ανταμοιβή για τις υπηρεσίες τους, ο Σουλτάνος Selim II παραχώρησε στους Αρμένιους την εκκλησία της Παναγίας της Τύρου και τη φύλαξη της Πύλης Πάφου. Με τη νέα τάξη πραγμάτων, αυξήθηκε κατακόρυφα ο αριθμός των Αρμενίων στη Λευκωσία, ενώ μειώθηκε σημαντικά στην Αμμόχωστο, όπου και καταργήθηκε η εκεί Επισκοπή. Μέσω του θεσμού των millet, ηαρμένικημητρόποληκύπρου αναγνωρίστηκε ως Εθναρχία (Ազգային Իշխանութիւն). Αρμένιοι ζούσαν και στη Λάρνακα, Δευτερά, Κυθρέα και το Αρμενομονάστηρο. Προικισμένοι με το δαιμόνιο της εργατικότητας, οι Αρμένιοι εξασκούσαν επικερδή επαγγέλματα, και στις αρχές του 17 ου αιώνα Περσοαρμένιοι εγκαταστάθηκαν εδώ ως έμποροι μεταξιού. Ωστόσο, ησκληρήδιοίκηση, η κακομεταχείριση, και η δυσβάστακτη φορολογία εξανάγκασαν πολλούς Αρμένιους και άλλους Χριστιανούς να γίνουν λινοβάμβακοι (κρυπτοχριστιανοί) ή να ασπαστούν το Ισλάμ. Μικρός αριθμός Αρμενίων έγιναν Καθολικοί μέσω γάμων με Λατίνους.

7 Τουρκοκρατία ( ) 1878) Κατά τα γεγονότα του Ιουλίου του 1821, οι Οθωμανοί κατέστρεψαν τα μέγαρα τωναρμενίωνκαιτωνυπολοίπωνντόπιων, και τους αφαίρεσαν τον οπλισμό. Επίσης, ανάμεσα στους 470 ντόπιους που εκτελέστηκαν τον Ιούλιο του 1821 ήταν και ο Αρμένιος ιερέας της Λευκωσίας, Տէր Պետրոս. Ωστόσο, στο πνεύμα του φιρμανιού του Hatt-ı Şerif του Gülhane, σταδιακά η κατάσταση άρχισε να βελτιώνεται: Από το 1839 στο idare meclis (διοικητικό συμβούλιο) συμμετείχε και o Αρμένιος Επίσκοπος της Κύπρου. Μετά το 1850 μερικοί Αρμένιοι εργοδοτήθηκαν στη δημόσια υπηρεσία, συμπεριλαμβανομένων Αρμενίων που ήρθαν από την Κωνσταντινούπολη. Το άνοιγμα της Διώρυγας του Σουέζ το 1869 ωφέλησε ιδιαίτερα τη μικρή αρμενική κοινότητα της Κύπρου, με τους πολλούς της εμπόρους. Το 1870 ιδρύθηκε το πρώτο αρμένικο σχολείο. Τόσο πριν όσο και μετά το Tanzimat ( ), η Αρμενική Εκκλησία της Κύπρου συχνά είχε την εύνοια των Οθωμανών, με διάφορα φιρμάνια που της εξασφάλιζαν φοροαπαλλαγή και άλλες διευκολύνσεις. Με το Hatt-ı Hümayun (1856) της αναγνωρίστηκε και επίσημα η διοικητική αυτονομία.

8 Αγγλοκρατία ( ) 1960) Η άφιξη των Βρετανών τον Ιούλιο του 1878 και η προοδευτική τους διοίκηση βελτίωσε σημαντικά την κατάσταση της μικρής αρμενικής κοινότητας. Γνωστοί για τη γλωσσομάθειά τους, αρκετοίαρμένιοικατέφθασανστην Κύπρο για να εργαστούν ως διερμηνείς στα κονσουλάτα και τη βρετανική διοίκηση, όπως ο Κωνσταντινουπολίτης Աբիսողոմ Իւթիւճեան. Απότηδεκαετίατου1890 κατέφθαναν Αρμένιοι Ευαγγελικοί ιεραπόστολοι. Ο αριθμός των Αρμενίων στην Κύπρο αυξήθηκε σημαντικά μετά τις μαζικές απελάσεις, τις τρομερές σφαγές και τη Γενοκτονία που διενέργησαν οι ΟθωμανοίκαιοιΝεότουρκοι( , 1909 & ): Μεταξύ κατέφθασαν περίπου πρόσφυγες, από τους οποίους παρέμειναν μόνο περίπου 100. Μικρός αριθμός κατέφθασε το Τόσο κατά τις σφαγές του Abdul Hamid, όσο και μετά τη σφαγή των Αδάνων, τα πτώματα άτυχων Αρμεναίων ξεβράζονταν στην ακτή της Κερύνειας για μέρες. Το μεγαλύτερο, όμως, κύμα προσφύγων ήταν οι περίπου Αρμένιοι από την Κωνσταντινούπολη, τη Σμύρνη και την Κιλικία, που μεταξύ αναζήτησαν καταφύγιο απ όλαταλιμάνιατης Κύπρου, η οποία και άνοιξε απλόχερα την αγκαλιά της να τους υποδεχθεί. Αρμένιοι πρόσφυγες ήρθαν και από την Παλαιστίνη (1947) και την Αίγυπτο (1956).

9 Αγγλοκρατία ( ) 1960) Περίπου πρόσφυγες, κυρίως από τις πόλεις Ատանա, Սելեւկիա, Սիս, Մարաշ, Տարսոն, Կեսարիա, Հաճըն και Այնթապ, παρέμειναν στην Κύπρο. Εργατικοί, καλλιεργημένοι και φιλοπρόοδοι, δεν άργησαν να ορθοποδήσουν στηφιλόξενηκύπρομας: Πολλοί καθιερώθηκαν ως άνθρωποι των γραμμάτων και των τεχνών, ικανοί έμποροι και επιχειρηματίες, τεχνίτες, φωτογράφοι, γιατροί, τσαγκάρηδες, επαγγελματίες κτλ. Νομοταγείς και φιλήσυχοι, πολλοί Αρμένιοι εργοδοτήθηκαν στη δημόσια υπηρεσία, τα τελωνεία, τον Κυπριακό Κυβερνητικό Σιδηρόδρομο και την Cable and Wireless. Μερικοί υπήρξαν μεταλλωρύχοι (Αμίαντος, Μαυροβούνι και Σκουριώτισσα). Ταυτόχρονα, οι Αρμένιοι πρόσφυγες έφεραν νέα πνοή στην παλιά κοινότητα: Ιδρύθηκαν σύλλογοι, χορωδίες, αθλητικές ομάδες, ομάδες προσκόπων, μουσικά σύνολα κτλ. Σταδιακά έπαψε να υπάρχει ο διαχωρισμός տեղացի/գաղթականներ. Κτίστηκαν εκκλησίες, σχολεία και κοιμητήρια στη Λευκωσία, την Αμμόχωστο, τη Λεμεσό και τη Λάρνακα. Σύντομα η αρμενοφωνία έγινε μια πραγματικότητα. Μερικοί συμμετείχαν στον Ελληνοτουρκικό Πόλεμο (1897), τους δύο Παγκοσμίους Πολέμους ( & ) και τον αγώνα της ΕΟΚΑ ( ). Το 1917 εκπαιδεύτηκε στο χωριό Μπογάζι η Ανατολική Λεγεώνα (αργότερα ονομάστηκε Αρμένικη), αποτελούμενη από Αρμένιους της Διασποράς.

10 Κυπριακή Δημοκρατία (1960- ) Με την ανεξαρτησία της Κύπρου στις 16 Αυγούστου 1960, το Σύνταγμα της νεοσύστατης Δημοκρατίας (Άρθρο 2 3) αναγνώρισε τους Αρμένιους, τους Μαρωνίτες και τους Λατίνους ως θρησκευτικές ομάδες. Σε δημοψήφισμα στις 13 Νοεμβρίου 1960, Αρμένιοι επέλεξαν να ανήκουν στην ελληνοκυπριακή κοινότητα και 5 Αρμένιοι την Τ/Κ κοινότητα. Κατά τις διακοινοτικές ταραχές του , οι Αρμενοκύπριοι της Λευκωσίας εκδιώχθηκαν από Τ/Κ εξτρεμιστές από τον Αρμενομαχαλλά, χάνοντας έτσι τη Μητρόπολη, τη μεσαιωνική εκκλησία, το σχολείο Մելիքեան-Ուզունեան, το μνημείο της Αρμενικής Γενοκτονίας, καθώς και τα οικήματα των αρμένικων συλλόγων. Απροσπέλαστη έγινε και η Παναγία του Կանչուոր στην Αμμόχωστο. Μετά την παράνομη και βάρβαρη τουρκική εισβολή του 1974, Αρμενοκύπριοι που κατοικούσαν στην Αμμόχωστο, τη Λευκωσία και την Κερύνεια έγιναν πρόσφυγες, βομβαρδίστηκετοκτίριοτωναγοριώντουմելգոնեան, καταλήφθηκε το Մակարավանք, και μία Αρμενοκύπρια αγνοείται έκτοτε. Με τη βοήθεια της Κυπριακής Δημοκρατίας, η αρμενοκυπριακή κοινότητα της Λευκωσίας απόκτησε νέα κτίρια σχολείου, εκκλησίας και Μητρόπολης.

11 Κυπριακή Δημοκρατία (1960- ) Τις τελευταίες δεκαετίες κατέφθασαν στην Κύπρο περισσότεροι Αρμένιοι: Λόγω του εμφυλίου πολέμου στο Λίβανο ( ). Λόγω των εξεγέρσεων στη Συρία ( ). Λόγω της Ισλαμικής Επανάστασης στο Ιράν ( ). Λόγω της πτώσης της Σοβιετικής Ένωσης (1991). Ως αποτέλεσμα της επιλογής των Αρμενοκυπρίων να ανήκουν στην Ελληνο- Κυπριακή κοινότητα, εκπροσωπούνται από έναν εκλελεγμένο Εκπρόσωπο στη Βουλή των Αντιπροσώπων: ΟπρώτοςΕκπρόσωποςήτανοՊերճ Թիլպեան ( ), ο οποίος μέχρι και το 1965 συμμετείχε στην Ελληνική Κοινοτική Συνέλευση. Στη συνέχεια, Εκπρόσωποι υπήρξαν ο Տոքթ. Անդրանիկ Աշճեան ( ), ο Արամ Գալայճեան ( ), ο Պետրոս Գալայճեան ( ), ο Տոքթ. Վահագն Ադամեան ( ), και ο Վարդգէս Մահտեսեան (2006- ). Ο Πρόεδρος της Βουλής είναι επίσης Αρμενοκύπριος, ο Մարիոս Կարոյեան. Από την 01/12/2002, η Αρμενική είναι μειονοτική γλώσσα της Κύπρου. Σήμερα ζουν περίπου Αρμένιοι (65% Λευκωσία, 20% Λάρνακα, 10% Λεμεσός, 5% Πάφος και χωριά), εκ των οποίων οι δεν είναι Κύπριοι.

12 Χάρτης της Κύπρου, όπου εμφανίζονται οι ιεροί αρμένικοι χώροι

13 Διαχρονική γεωγραφική κατανομή των Αρμενίων της Κύπρου

14 Δημογραφικά στοιχεία Με βάση την καταγραμμένη θρησκεία Με βάση την καταγραμμένη γλώσσα

15 Λευκωσία - Նիկոսիա Αρμενική Μητρόπολη Κύπρου Κτίστηκε το 1984 Δημοτικό Σχολείο Նարեկ Κτίστηκε το 1972 Սուրբ Աստուածածին Κτίστηκε το 1981 Μνημείο Αρμενικής Γενοκτονίας Κτίστηκε το 1992 Խաչքար Κτίστηκε το 2001 Προτομή Զարեհ Κτίστηκε το 2005

16 Λευκωσία - Նիկոսիա Սուրբ Պողոս & κοιμητήριο Κτίστηκε το 1892 & 1877 Սուրբ Հարություն & κοιμητήριο Κτίστηκε το 1939 & 1931 Νέο κοιμητήριο Κτίστηκε το 1998 Μέλαθρο Ευγηρίας Գալայճեան Κτίστηκε το 1988 Ս. Ամենափրկիչ Κτίστηκε το 1995 Μνημείο Γενοκτονίας στην AYMA Κτίστηκε το 2001

17 Λευκωσία - Նիկոսիա Εκπαιδευτικό Ινστιτούτο Մելգոնեան Κτίστηκε μεταξύ Μνημείο αδελφών Մելգոնեան Κτίστηκε το 1954 Αγάλματα στο χώρο του Մելգոնեան Αλφάβητο σε τοίχο του Մելգոնեան Σύνθεση από το Մայր Հայաստան σε τοίχο του Մելգոնեան

18 Τουρκοκρατούμενη Λευκωσία - Թրքագրաւեալ Նիկոսիա Παλαιά εκκλησία και Μητρόπολη Κτίστηκε το 1308/ Αρμενική Ευαγγελική εκκλησία Κτίστηκε το 1946 Δημοτικό Σχολείο Մելիքեան Κτίστηκε το 1921 Δημοτικό Σχολείο Ուզունեան Κτίστηκε το 1938 Μνημείο για τους μάρτυρες της Γενοκτονίας και της μάχης του Արարա. Κτίστηκε το 1932, το δεύτερο αρχαιότερο στον κόσμο

19 Λάρνακα - Լառնաքա Սուրբ Ստեփանո անոս Κτίστηκε το 1909/1913 Δημοτικό Σχολείο Նարեկ Κτίστηκε το 1923/1996 Λεμεσός - Լիմասոլ Μνημείο Αρμενικής Γενοκτονίας Κτίστηκε το 2008 Սուրբ Գէորգ Κτίστηκε το 1939 Δημοτικό Σχολείο Նարեկ Κτίστηκε το 1951/2008 Խաչքար Κτίστηκε το 2008

20 Τουρκοκρατούμενη Αμμόχωστος & Αρμενομονάστηρο Թրքագրաւեալ Ֆամակուսթա եւ Մակարավանք Παναγία του Կանչուոր Κτίστηκε το 1346 Մակարավանք Ιδρύθηκε περί το έτος 1000 Սուրբ Մակար Κτίστηκε το 1814 Στήλη για τον Αββά Մխիթար (1901) Στήλη για τον Καθόλικο Սահակ Ա ( ) Το Մակարավանք σήμερα, βουβό, ερειπωμένο, κατεστραμμένο

21 Σύλλογοι: Δραστηριότητες Αρμενική Επαναστατική Ομοσπονδία Դաշնակցութիւն Αρμενική Εθνική Επιτροπή Κύπρου Σωματείο Αρμενίων Νέων ΑΥΜΑ (Λευκωσία), Αρμενική Λέσχη (Λάρνακα) και Αρμενική Λέσχη (Λεμεσός) Αρμενικός Μορφωτικός και Πολιτιστικός Σύλλογος Համազգային Αρμενικό Κέντρο Νεολαίας Ազատամարտ Αρμενικός Σύνδεσμος Μέριμνας (ՀՕՄ). Αρμενικό Δημοκρατικό Φιλελεύθερο Κόμμα Ռամկավար Αρμενική Γενική Ένωση Αγαθοεργίας AGBU (Բարեգործական), με παραρτήματα στη Λευκωσία, τη Λάρνακα και τη Λεμεσό. Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα Հնչակյան Πολιτιστικός Σύλλογος Նոր Սերունդ (Λευκωσία). Προοδευτικό Κίνημα «Ստեփան Շահումյան». Αθλητικές ομάδες: Ομάδα ποδοσφαίρου της AYMA (ՀԵՄ) Ομάδα φούτσαλ AGBU-Ararat (ՀԲԸՄ-Արարատ). Ομάδα φούτσαλ Հոմենմեն (ՀՄՄ).

22 Μέσα μαζικής ενημέρωσης: Ενημέρωση Εφημερίδα Արձագանգ - μηνιαία Εφημερίδα Ազատ Ձայն - μηνιαία Ενημερωτικό Δελτίο Գեղարդ - μηνιαίο Ενημερωτικό Δελτίο Լրատու - τριμηνιαίο E-μαγκαζίνο gibrahayer.com - εκδίδεται κάθε Τετάρτη Αρμένικο ραδιοφωνικό πρόγραμμα ΡΙΚ - καθημερινά. Ιστοσελίδες: Επίσημη ιστοσελίδα: Ιστοσελίδα Ιστοσελίδα Ιστοσελίδα Εκδόσεις: ΗΑρμενικήΕκκλησίαστηνΚύπρο(Λευκωσία: 2003) - Αρμενική Μητρόπολη Κύπρου. Επιζώντες θησαυροί από τη Μονή Αγίου Μακαρίου (Αρμενομονάστηρο) (Λευκωσία: 2000) - Γραφείο Προεδρικού Επιτρόπου. Faith in history: Armenians rebuilding community (Smithsonian Institution Press, Washington D.C.: 1997) - Susan Paul Pattie. The Armenians of Cyprus (Kalaydjian Foundation, Larnaca: 2009) - Alexander-Michael Hadjilyra. Το καθεστώς της Αρμενικής Εκκλησίας της Κύπρου (Εκδόσεις Power Publishing, Λευκωσία: 2006) - Αχιλλέας Αιμιλιανίδης.

23 Αφιερωμένο στους μάρτυρες της Αρμενικής Γενοκτονίας και στον πολυδοκιμασμένο αρμένικο λαό, που παρά τα βάσανα τα οποία υπέστη, βρήκε τη δύναμη να επιβιώσει και να ευημερήσει

24